Ο μυστικός θεός της Ελευσίνας. Ελέγετο υιός
του Διός και αδελφός της Κόρης, της οποίας ενίοτε λέγονταν και σύζυγος. Ήταν
η αρσενική αρχή της φύσης, ως η αδελφή του ήταν η θηλυκή της αρχή.
Συναλτρεύονταν στην Αθήνα (στο Ιακχείο) και στην Ελευσίνα μετά των μεγάλων
ελευσίνιων θεοτήτων (Δήμητρας και Κόρης), αλλά ποτέ δεν ανυψώθηκε στο αξίωμα
τους· έμεινε πάντοτε δευτερεύουσα θεότητα των μεγάλων μυστηρίων.
Κατά τα
κείμενα μάλιστα του Ε΄ αιώνα π.Χ. ο Ίακχος ήταν το θείο παιδί, το οποίο
χρησίμευσε ως μεσάζοντας μεταξύ των μεγάλων ελευσίνιων θεοτήτων και των
λατρευτών τους. Για αυτό και ο φέρων το αρχαίο ξόανο του ιερέας ηγείτο της
κατά την 19ης Βοηδρομίωνος της πομπής εκ των Αθηνών εις την Ελευσίνα, η
οποία έφτανε εκεί περίπου στα μεσάνυχτα υπό το τρεμόσβηστο φως το λαμπάδων,
οπότε το ξόανο του θεού τοποθετούνταν εις τον ιερό, ενώ οι εορταστές,
επίσημοι (ανώτατοι άρχοντες των Αθηνών και της Ελευσίνας, οι θεωροί των
ξένων πόλεων) και μη, στεφανωμένοι με μύρτα έψαλλαν τον ύμνο Ίακχο.
Η δευτερεύουσα θέση του Ίακχου στην Ελευσίνα οφείλονταν στην βραδεία
εισαγωγή της λατρείας του, η οποία πρώτη φορά μνημονεύεται από τον Ηρόδοτο (ΙΙ,
65), ο οποίος λέει, ότι κατά την ημέρα της κατά της Σαλαμίνας ναυμαχίας (20η
Σεπτεμβρίου επιούσαν της πομπής) ο εξόριστος βασιλεύς της Σπάρτης Δημάρατος
και ο Δίκαιος ο Θεοκύδους, εξόριστος Αθηναίος, ευρισκόμενοι στο Θριάσειο
πεδίο είδαν κάποια οπτασία από την Ελευσίνα που προανάγγελλε την νίκη των
Αθηναίων (ελέγετο δηλαδή ότι είδαν κονιορτό «ὡς ἀνδρῶν
τρισμυρίων», ο οποίος γινόμενος νέφος διευθύνθηκε προς την Σαλαμίνα,
συγχρόνως δε άκουσαν τις κραυγές «Ἴακχε, Ἴακχε».
Σχετικά με την ίδια την προσωπικότητα του Ίακχου οι παραδόσεις ποικίλλουν. Μερικές φορές τον θεωρούν γιο της Δήμητρας, ο οποίος, λένε, είχε συνοδεύσει τη μητέρα του στην αναζήτηση της Περσεφόνης. Ο Ίακχος, με το γέλιο του μπροστά στις χειρονομίες της Βαυβώς, είχε κάμει τη θεά να χαμογελάσει. Μερικές φορές ταυτίζουν τον Ίακχο και τον Βάκχο, δηλώνοντας πως αυτή η δυαδικότητα είναι μυστήριο. Ο Ίακχος παρασταίνεται σαν ένα παιδί μόλις έφηβος, που κρατά δάδα και οδηγεί χορεύοντας την πομπή της Ελευσίνας.
Στα βιβλία του Ηροδότου και του Πλουτάρχου γίνεται περιγραφή περίεργων φαινομένων που συνέβησαν στην ναυμαχία της Σαλαμίνος στην οποία συγκρούσθηκαν ο Αθηναϊκός και ο Περσικός στόλος.
Η ναυμαχία θα ελάμβανε τελικά χώρα μετά την επιμονή του Θεμιστοκλέους στο Στενό μεταξύ της Σαλαμίνος και Αττικής , αντίκρυ της Ελευσίνος, όπου ήτο και το περίφημο Ιερό της πανάρχαιας Θεάς Δήμητρος. Αλλοι στρατηγοί προτιμούσαν να διεξαχθεί η ναυμαχία παρά τον πορθμό της Κορίνθου, αντίκρυ στο Ηραίον. Να πρυτάνευσαν μόνον στρατηγικοί οι λόγοι για την επιλογή του Στενού της Σαλαμίνος ή και έτεροι λόγοι που τους αγνοούμε, παρότι μας τους αποκαλύπτει εναργέστατα ο Ηρόδοτος;
Μήπως υπελόγιζε ο Θεμιστοκλής στην βοήθεια των μυστικών όπλων της Δήμητρος, αυτών που κρύβονταν με αυστηρότητα και επί ποινή θανάτου από την δημοσιότητα στα Ελευσίνια Μυστήρια ;
Ιδού πως περιγράφει Ο Ηρόδοτος[Ηρόδ. 65] τα γεγονότα που διεδραματίσθησαν προ της ναυμαχίας. Ο Ξέρξης με τους επιτελείς του είναι ανεβασμένος στο παρατηρητήριο , στο όρος Αιγάλεω για να παρακολουθήσει την ναυμαχία : « Στο Θριάσιο Πεδίο είδαν κονιορτό που ερχόταν από την Ελευσίνα, σαν να βάδιζαν 30.000 άνθρωποι. Ενώ αυτοί εθαύμαζαν για τον κονιορτό , άκουσαν μια φωνή , που έμοιαζε με εκείνη του μυστικού Ιάκχου. Ο Δημάρατος, ανίδεος των Ελευσινίων Μυστηρίων, ρώτησε τον Δικαίο(μύστη των Ελευσινίων) τι να είναι αυτό που φωνάζει κι εκείνος του είπε : Δημάρατε είναι αδύνατον να μην ακολουθήσει κάποια μεγάλη βλάβη στο στράτευμα του Ξέρξη, διότι, αφού η Αττική είναι έρημη, δεν μένει αμφιβολία, ότι αυτό που φωνάζει είναι κάτι θείο . Και αν ο κονιορτός πέσει στη Σαλαμίνα , τότε θα κινδυνεύσει ο στόλος του βασιλέως » Την ίδια πληροφορία όμως δίδει και ο Πλούταρχος,[Πλούταρχ. Παράλλ. Βίοι, Θεμιστοκλής 15] του οποίου η μαρτυρία περί του Ιερού των Δελφών είναι αξιόπιστη..
Ιδού πως περιγράφει Ο Ηρόδοτος[Ηρόδ. 65] τα γεγονότα που διεδραματίσθησαν προ της ναυμαχίας. Ο Ξέρξης με τους επιτελείς του είναι ανεβασμένος στο παρατηρητήριο , στο όρος Αιγάλεω για να παρακολουθήσει την ναυμαχία : « Στο Θριάσιο Πεδίο είδαν κονιορτό που ερχόταν από την Ελευσίνα, σαν να βάδιζαν 30.000 άνθρωποι. Ενώ αυτοί εθαύμαζαν για τον κονιορτό , άκουσαν μια φωνή , που έμοιαζε με εκείνη του μυστικού Ιάκχου. Ο Δημάρατος, ανίδεος των Ελευσινίων Μυστηρίων, ρώτησε τον Δικαίο(μύστη των Ελευσινίων) τι να είναι αυτό που φωνάζει κι εκείνος του είπε : Δημάρατε είναι αδύνατον να μην ακολουθήσει κάποια μεγάλη βλάβη στο στράτευμα του Ξέρξη, διότι, αφού η Αττική είναι έρημη, δεν μένει αμφιβολία, ότι αυτό που φωνάζει είναι κάτι θείο . Και αν ο κονιορτός πέσει στη Σαλαμίνα , τότε θα κινδυνεύσει ο στόλος του βασιλέως » Την ίδια πληροφορία όμως δίδει και ο Πλούταρχος,[Πλούταρχ. Παράλλ. Βίοι, Θεμιστοκλής 15] του οποίου η μαρτυρία περί του Ιερού των Δελφών είναι αξιόπιστη..
Φαίνεται ότι η λατρεία του θεού αυτού εισήχθηκε μετά την επικράτηση των δογμάτων των Ορφικών, των οποίων μέγας θεός ήταν ο Ζαγραίος Διόνυσος, προς τον οποίο ταυτίζονταν ο Βάκχος και ο Ίακχος. Η πομπή της οποίας της εικόνα έχουμε εις τους «Βατράχους» του Αριστοφάνη, τελείωνε δια της πομπώδους και πάλι μεταφοράς, μετά την πανυχίδα στο Τελεστήριο, του ξοάνου εξ Ελευσίνας στην Αθήνα. Η όλη εορτή φαίνεται ότι ήταν η απεικόνιση της εν Ολύμπω χαράς των θεών δια την απελευθέρωση της Κόρης από τα σκοτάδια του Άδη και της ευδαιμονία των ανθρώπων στα Ηλύσια πεδία, την οποία προσδοκούσαν οι μύστες των Ελευσίνιων μυστηρίων, κατ’ αντίθεση με την φρίκη του Ταρτάρου. Όμοιες εορτές με την προαναφερόμενη τελούταν προς τιμή του Ιάκχου και σε άλλες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, και ιδίως στην Λέρνη, την Κόρινθο, στον Σικυώνα και στην Αρκαδία.
